Minh bạch tài khóa là một trong những tiêu chuẩn quan trọng trong đánh giá trình độ phát triển quốc gia, đồng thời có mối quan hệ thuận chiều với tăng trưởng kinh tế và tiến bộ xã hội. Vì vậy, minh bạch tài khóa luôn giành được sự quan tâm đặc biệt của cả chính phủ, các tổ chức quốc tế, các nhà hoạch định chính sách, các chính trị gia và nhà khoa học. Từ thập kỷ 60 của thế kỷ XX, Quỹ Tiền tệ quốc tế (IMF) và Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế (OECD) đã đánh giá cao các vấn đề liên quan đến mức độ mở cửa tài chính và công khai báo cáo tài chính quốc gia. Việc xuất bản Quy ước thực hành tốt minh bạch tài khóa năm (Codes of Good Practices on Fiscal Transparency, 1998) và Tiêu chuẩn thực hành tốt nhất về minh bạch ngân sách năm 2000 (Best Practices for Bugdet Transparency, 2000) của hai tổ chức trên cho thấy rằng đây là kết quả của một quá trình nghiên cứu thực tiễn về lịch sử minh bạch tài khóa gắn liền với các khủng hoảng nợ công và ngân sách. Jamuzek, M. (2006) cũng khẳng định rằng những cuộc khủng hoảng nợ công lớn nhất trong lịch sử đều bắt nguồn từ sự che đậy những yếu kém, thiếu minh bạch về chi tiêu của nhà nước cầm quyền ở trong quá khứ.

Việt Nam đã đi được một chặng đường dài trong việc khẳng định vị thế quốc gia với những nỗ lực vượt bậc trong phát triển kinh tế, thu hút đầu tư nước ngoài và mở rộng hợp tác song phương, đa phương với hàng trăm quốc gia và vùng lãnh thổ trên toàn thế giới. Trong những năm qua, quản lý tài chính công ở Việt Nam đã từng bước được cải cách và đổi mới trên nhiều phương diện. Đặc biệt, Luật Ngân sách sửa đổi 2015 đã và đang được đánh giá là một công cụ quan trọng để tăng cường tính minh bạch tài khóa. Chiến lược tài chính đến năm 2020 đã được Bộ Tài chính xây dựng nhằm góp phần đẩy mạnh phát triển kinh tế - xã hội, trong đó minh bạch tài khóa là một trong những chuẩn mực cốt lõi. Mặc dù vậy, chặng đường phía trước còn rất gập ghềnh. Theo Báo cáo tổng hợp kết quả đánh giá của USAID (2013), Việt Nam ở mức xếp hạng D về phân loại ngân sách, B về mức độ toàn diện thông tin văn bản ngân sách, C+ về quy mô hoạt động, B+ về minh bạch quan hệ tài khóa giữa các cấp chính quyền, C về giám sát rủi ro tài khóa, và B về khả năng tiếp cận thông tin tài khóa.

Như vậy, Việt Nam cần phải cải thiện được mức độ minh bạch tài khóa của mình dựa trên các tiêu chuẩn, bộ quy tắc về minh bạch tài khóa theo Bộ quy tắc về minh bạch hóa tài khóa của IMF, các tiêu chuẩn về minh bạch ngân sách của OECD, Chương trình ngân sách quốc tế trong tương lai để thu hút đầu tư trực tiếp nước ngoài một cách có lựa chọn, phát triển thị trường tài chính hội nhập với khu vực và thế giới. Thực tiễn cho thấy các nỗ lực hiện đại hóa nền kinh tế có thể được hỗ trợ rất nhiều nếu mục tiêu minh bạch tài khóa được giải quyết một cách hiệu quả.

Một là, Việt Nam cần rà soát, áp dụng kinh nghiệm quốc tế và những hướng dẫn về thông lệ tốt nhất liên quan đến loại hình chi tiêu và nhu cầu phân bổ ngân sách, chế độ và quy trình công bố các báo cáo cập nhật tình hình cần được thực hiện như thế nào?

Hai là, các cơ quan lập pháp tại Việt Nam cần bổ sung những điều khoản gì về công bố dự toán ngân sách chưa phê duyệt, các báo cáo tổng hợp bao gồm các quỹ ngoài ngân sách; báo cáo của địa phương đảm bảo trách nhiệm giải trình cao hơn ra sao để cải thiện khung khổ pháp lý về quản lý tài khóa trong cả ngắn hạn lẫn trung và dài hạn?

Ba là, Việt Nam cần cải cách hệ thống thuế và kế toán như thế nào để có thể đối chiếu dữ liệu về kết quả tài chính cũng như sử dụng thông tin hiện có và thông tin lịch sử trong cả trung hạn và dài hạn nhằm nâng cao tính tin cậy, minh bạch của chính sách tài khóa tổng thể. Làm thế nào có thể triển khai áp dụng các kịch bản khác nhau về dự báo thu, chi ngân sách để chủ động hơn với những biến động lớn và các cú sốc về tăng chi tiêu và giảm thu ngân sách?

Bốn là, cần có những khuyến nghị gì đối với Chính phủ nhằm cải thiện tính minh bạch trong quản lý thu quản lý viện trợ trong trước mắt và trách nhiệm giải trình, báo cáo ngân sách ở tầm trung đến dài hạn như thế nào nhằm tăng cường tính minh bạch tài khóa tại Việt Nam?

Với cách tiếp cận rất đa chiều của các nhà nghiên cứu, cuốn sách hướng tới 4 nội dung chính:

Thứ nhất, những bước tiến minh bạch tài khóa ở Việt Nam hướng tới thông lệ quốc tế: Khoảng 30 năm trở lại đây, xu hướng cải cách quản lý tài chính công xuất hiện ở nhiều quốc gia và được cổ vũ, khích lệ bởi các tổ chức hợp tác quốc tế và các nhà tài trợ quốc tế. Nhiều cải cách mới được đưa ra; trong đó, công khai, minh bạch Ngân sách nhà nước (NSNN) là một nội dung cải cách quan trọng. Chính yếu tố này đã giúp cho quản lý tài chính công ở các quốc gia sớm thực hiện công khai, minh bạch NSNN đạt được nhiều thành tựu đáng kể. Nhờ đó, minh bạch ngân sách càng được cổ vũ và khuyến khích áp dụng rộng rãi ở các quốc gia, đặc biệt ở các quốc gia kém phát triển. Việt Nam cũng là một trong số các quốc gia được khuyến khích sớm triển khai áp dụng công khai, minh bạch NSNN. Thực tế Việt Nam đã và đang từng bước triển khai thực hiện công khai, minh bạch ngân sách theo các cấp độ từ thấp đến cao - xét trên giác độ khung pháp lý.

Thứ hai, phân tích đa chiều về minh bạch tài khóa: Mức độ minh bạch phản ánh trình độ phát triển kinh tế - xã hội của mỗi quốc gia, khả năng quản lý của mỗi chính phủ, địa phương, cơ quan tổ chức, doanh nghiệp. Minh bạch chính sách vừa là mục tiêu, vừa là yêu cầu trong quá trình cải cách kinh tế, thực hiện công cuộc công nghiệp hóa và hiện đại hóa đất nước. Việc công bố công khai, minh bạch quá trình hoạch định và thi hành các cơ chế, chính sách là rất cần thiết.

Được thảo luận và tranh luận công khai, dân chủ thì cơ chế, chính sách được bổ sung, hoàn chỉnh, do đó sẽ sát thực tế, đáp ứng đúng yêu cầu phát triển của đất nước, nhất là khắc phục được tình trạng “kinh doanh cơ chế”, lợi dụng cơ chế để mưu cầu lợi ích cục bộ, địa phương, phe nhóm. Minh bạch giúp cho việc thi hành luật pháp được thông suốt, khắc phục tình trạng cùng một quy định nhưng cơ quan nhà nước hiểu và giải thích khác nhau. Môi trường kinh tế minh bạch giúp cho các đơn vị, các tổ chức tiếp cận thông tin, tăng tính bình đẳng và tăng hiệu quả sử dụng nguồn lực. Do đó, việc phân tích tính minh bạch tài khóa trên các cách tiếp cận đa chiều từ các nhân tố ảnh hưởng tới minh bạch tài khóa, minh bạch tài khóa để phát triển kinh tế trong bối cảnh toàn cầu hóa, vai trò của kiểm toán, cải cách thuế trong minh bạch ngân sách.

Thứ ba, quản lý nợ công và thâm hụt ngân sách: Một trong những nguyên tắc quan trọng của ngân sách nhà nước là sự cân đối giữa thu và chi. Song, trong một số thời điểm, Nhà nước có số chi vượt thu buộc chính phủ phải vay vốn từ các tổ chức, cá nhân trong và ngoài nước, điều đó làm phát sinh nợ công. Nợ công được dùng để bù đắp các khoản bội chi ngân sách của chính phủ, nó có vai trò quan trọng với tăng cường đầu tư phát triển. Tại các quốc gia đang phát triển cần đầu tư nhiều cho cơ sở hạ tầng, phát triển khoa học, công nghệ... nếu chỉ sử dụng nguồn vốn tự có, sẽ không thể đủ đáp ứng nhu cầu, vì vậy nguồn vốn vay là điều cần thiết phải có với các quốc gia đang phát triển. Hiện nay, việc vay nợ diễn ra khá phổ biến ở nhiều quốc gia trên thế giới, kể cả các quốc gia phát triển. Môi trường đầu tư trong nước sẽ sôi động hơn nhờ số tiền vay được, từ đó tăng cường các hoạt động đầu tư, thu hút thêm các nguồn vốn mới giúp đầu tư phát triển kinh tế đất nước. Tuy nhiên, sử dụng nợ công như con dao hai lưỡi, khó kiểm soát và có thể dẫn tới các khủng hoảng kinh tế nghiêm trọng. Trong bối cảnh nền kinh tế thế giới phát triển mạnh mẽ và có nhiều chuyển biến khó lường, điển hình là khủng hoảng kinh tế toàn cầu xảy ra từ cuối năm 2008, đầu năm 2009, khủng hoảng nợ công ở Hy Lạp đang lan sang một số nước châu Âu, nợ công và quản lý nợ công trở thành vấn đề nóng được lãnh đạo các quốc gia trên thế giới đặc biệt quan tâm. Do đó, các kinh nghiệm quản lý nợ công của một số nước trên thế giới sẽ góp phần đưa ra bài học giúp Việt Nam có những giải pháp xử lý thâm hụt ngân sách.

Thứ tư, một số góc nhìn về quản lý tài chính công hướng tới sự minh bạch: Quản lý tài chính công tốt đóng vai trò quan trọng đối với sự phát triển của một quốc gia, bất kể là nước phát triển hay đang phát triển như Việt Nam. Sự khác biệt giữa phương pháp và cách tiếp cận kỹ thuật trong quản lý tài chính công ở mỗi nước sẽ tạo ra những kết quả và hiệu quả quản lý khác nhau. Minh bạch tài chính công là dấu hiệu cho thấy một chính phủ có trách nhiệm và quản trị khu vực công hiệu quả. Thông tin ngân sách là phần quan trọng nhất được chính phủ công bố. Đây là thông tin mà công chúng cần để đánh giá hiệu suất của chính phủ và đảm bảo rằng các hoạt động của chính phủ tạo lợi ích tốt nhất cho công chúng. Trong những năm gần đây, xu hướng minh bạch tài chính công tại các nước trên toàn thế giới đang có những biến chuyển vô cùng mạnh mẽ ở cả các nước phát triển và sau đó là các nước đang phát triển. Trong nền kinh tế mở cửa ngày càng sâu rộng như hiện nay, Việt Nam đã và đang tham gia mạnh mẽ vào lộ trình hội nhập kinh tế quốc tế. Hơn hết, các dòng vốn đầu tư nước ngoài ngày càng có xu hướng tăng mạnh cả ở hình thức đầu tư trực tiếp và gián tiếp. Nhà nước cần tạo dựng niềm tin cho các nhà đầu tư bằng việc tăng cường nâng cao chất lượng trong quản lý tài chính công trên cơ sở thực hiện công khai, minh bạch thông tin, góp phần vào công cuộc cải cách có hiệu quả nền kinh tế. Do đó, các nội dung về tăng cường hiệu quả quản lý tài chính công góp phần tạo dựng niềm tin cho nhà đầu tư nước ngoài, kinh nghiệm của các nước về quản lý tài chính công và minh bạch, bài học rút ra cho Việt Nam.